«امروز یک دختر افغان که حق ابتدایی آموزش را می‌خواهد، دو راه دارد: اگر خوش‌شانس است، برود خارج ــ یا برود زیرزمین. پناهنده شود یا عملا به یک مجرم در افغانستان تبدیل شود. ما درباره یک دختر ۱۲ ساله صحبت می‌کنیم».
این‌ها سخنان تاثیرگذار شبانه راسخ بنیان‌گذار مکتب رهبری افغانستان است؛ یکی از سه زن افغان که در مراسم روز بین‌المللی آموزش در ۲۴ ژانویه در سازمان ملل در نیویورک سخنرانی کردند. یونسکو این روز را به دختران و زنان افغانستان که از حق آموزش محروم شده‌اند تقدیم کرد و خواستار لغو فوری ممنوعیت تحصیل آن‌ها شد.
مکتب رهبری افغانستان، متعلق به راسخ، یک مکتب شبانه‌روزی دخترانه بود که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۲۱ در کابل فعالیت می‌کرد. اما او مجبور شده تمام مکتب را به رواندا منتقل کند.
او می‌گوید: «واقعیت این است که یک زن بدون دسترسی به آموزش، زنی بدون عاملیت است. زنی فاقد استقلال مالی و شخصی است. زنی که با اعانه زندگی می‌کند، و برای نیازهای ابتدایی خود کاملا به دیگران وابسته است».
از پاییز پارسال، بازگشایی لیسه‌ها به تعویق افتاد که ۱٫۱ میلیون دختر و زن جوان را از دسترسی به تحصیلات رسمی محروم کرد. دو ماه پیش هم تحصیلات دانشگاهی برای زنان تا اطلاع ثانوی ممنوع اعلام شد که بیش از ۱۰۰ هزار دانشجوی دختر را از تحصیلات عالی در موسسات دولتی و خصوصی محروم کرد.
راسخ می‌گوید: «طالبان اول حق تحصیلات متوسطه را از ما دزدیدند، بعد حق تحصیل دانشگاه ما را. هیچ دختری از لیسه فارغ‌التحصیل نمی‌شود؛ هیچ زنی با مدرک دانشگاهی؛ هیچ‌گونه آزادی برای کار؛ هیچ مهارتی برای هیچ نوع نیروی کاری. هیچ جایی پشت دیوارهای خانه وجود ندارد. بدون استقلال، بدون آزادی، بدون صدا، بدون امید. این آینده‌ای است که طالبان می‌خواهند».
راسخ خواستار آن شد تا جامعه بین‌المللی اطمینان حاصل کنند پناهندگان زن افغان به آموزش باکیفیت در کشورهای میزبان‌شان دسترسی خواهند داشت؛ طوری که هر دختر افغان در تبعید به زنی تحصیل‌کرده آمادهٔ بازگشت به افغانستان تبدیل شود. او همین‌طور خواهان افزایش سرمایه‌گذاری در یادگیری آنلاین و یافتن شیوه‌های ابتکاری و امن و موثر برای دسترسی تمام دختران داخل کشور به آموزش شد.
راسخ می‌پرسد: «ارزش یک دختر چیست؟ او ارزش همه چیز را دارد. و می‌تواند هر کاری بکند».
آیدین صهبا یکی از دانش‌آموزان مکتب رهبری افغانستان و فعال مدنی دیگری بود که روایتِ تاثیرگذارِ دیگری را در سازمان ملل قرائت کرد: «من می‌خواهم دنیا برای خواهرانم مبارزه کند. چون همهٔ خواهرانم در وطن شایسته این مبارزه هستند … چون بحران جاری کماکان جان میلیون‌ها دختر افغانستان را متاثر کرده، و ما باید به ریشه‌ها و آثار بلندمدت چنین بحرانی کاملا آگاه باشیم. صرف بازگشایی مکاتب و دانشگاه‌ها، تنها راه‌حل نهایی نیست».
صهبا به مخاطبان یادآوری کرد که کیفیت و محتوای آموزش به کودکان در افغانستان هم باید بررسی شود. او از دختران و زنان افغانستان که هر روز در خیابان‌های ولایات مختلف کشور دست به اعتراض می‌زنند و خواستار رفع ممنوعیت علیه حق آموزش‌شان هستند ستایش کرد.
پشتنه درانی فعال و نویسنده پشتون که مجبور به تبعید از وطن شد هم داستان خود را روایت کرد. او موسس و مدیر اجرایی لیرن افغانستان است ــ اولین شبکه مکاتب دیجیتال کشور. او می‌گوید: «وقت آن رسیده که رهبران جهان دریابند که آموزش در افغانستان یک پروژهٔ شش‌ماهه نیست. یک تعهد مادام‌العمر است».
درانی به برخی از مشکلات بر سر راه انکشاف ابزارها، تعلیم معلمان و رساندن محتوای آموزشی به زبان‌های محلی هم به‌صورت آنلاین و هم آفلاین، اشاره کرد. او همین‌طور مکانیسم‌های جایگزین برای تمویل و راه‌حل‌هایی برای حمایت از گروه‌هایی که در کشور موثر هستند و برای حقوق‌شان می‌جنگند پیشنهاد داد.
درانی می‌گوید: «دسترسی به آموزش به معنای داشتن فرصت‌ها نیست. چون اگر استقلال مالی نداشته باشی، اگر استقلال عاطفی نداشته باشی، و اگر حق حرکت یا سفر آزادانه نداشته باشی، دسترسی به آموزش، هیچ معنایی ندارد».
در حال حاضر ۸۰ درصد دختران و زنان افغانستان که در سن تحصیل هستند یعنی ۲۲٫۵ میلیون نفر از رفتن به آموزشگاه محرومند. تقریبا ۳۰ درصد دختران در افغانستان هرگز به لیسه نرفته‌اند.
یونسکو چه می‌کند؟ در بیست سال گذشته یونسکو در تاسیس نظام آموزشی افغانستان مشارکت داشته است. اما از تابستان پارسال با ورود طالبان، یونسکو فعالیت خود را تغییر داد تا بتواند به کار ادامه دهد؛ از جمله با برنامه‌های سوادآموزی محلی و فنی و مسلکی برای ۲۵۰۰۰ نفر از جوانان و بزرگسالان که ۶۰ درصدشان دختران نوجوان در ۲۰ ولایت مختلف بوده‌اند. برنامهٔ سواد برای آیندهٔ روشن‌تر سعی کرده به افزایش آگاهی عمومی درباره حق آموزش جوانان و بزرگسالان خصوصا زنان و دختران نوجوان بیفزاید. یونسکو همچنین با ابتکارعملی برای نظارت دیجیتال بر آموزش سعی می‌کند داده‌های موثقی از وضع آموزش برای حامیان مالی فراهم کند تا آن‌ها بتوانند تمویل خود را در جهت نیازهای آموزشی فوری و حیاتی کشور کانالیزه کنند.
